Koen Peeters zit zijn voorvaderen op de hielen in fijnzinnige familieroman

Een klein Kempisch boekske

Een onversneden familieroman, dat verwacht je niet meteen van ironicus Koen Peeters. In De bloemen brengt hij het lijnenspel tussen de generaties en tussen vaders en zonen fijnmazig in kaart. Na zijn erg geslaagde Grote Europese Roman opteert hij voor een 'klein Kempisch boekske'. Maar wat een rijk boekske.

"Stamboom, wat een vreemd woord vond ik dat altijd al, voor dat knoestige, vervlochten struikgewas van genetica. Zoals in een streekroman, gaat het over eenvoudige, wonderbaarlijke levens in de Kempen", zo noteert de verteller in De bloemen zijn missie. Op het eerste gezicht verandert Koen Peeters het geweer drastisch van schouder met deze stevige heimatroman, die een volle eeuw bestrijkt en de levens van zijn grootmoeder en grootvader, ooms en vader op de hielen zit. Maar voor een rechtoe rechtaan familiesaga vol straffe anekdotiek moet je natuurlijk niet bij Peeters zijn. Eerder toont hij zich ditmaal een verre discipel van Walter van den Broeck of Leo Pleysier, die Kempense familiegeschiedenissen ook al als humus gebruikten om ze op een hoger literair niveau te tillen.

Peeters is in De bloemen een nauwgezette, bijna ingetogen notulist die zijn verhalen met schrandere, haast achteloze observaties doorspekt. "Minzaam gevoelig" en "waakzaam intelligent", heet het op de achterflap, en dat is eigenlijk best wel een precieze karakteristiek van zijn vertellerspositie. De bloemen gaat over de moderniteit die de traditie besluipt en vermorzelt. Over God die uiteindelijk het hazenpad moest kiezen, omdat de bewoners hem niet meer van doen hebben. Over het robuuste maar nederige karakter van de Kempen, die hij al twintig jaar achter zich heeft gelaten. Over de aarzelende verlangens van zijn voorvaderen naar verandering, naar losbreken uit het keurslijf van het dorpse leven. Maar ook over de competitie tussen vaders en zonen en de "eeuwige Wiederkehr" en "aflossingsangst" in elke generatie, hoe hardnekkig die dat ook wil ontkennen: "Misschien is het verleden een schitterende spiegel." Zeker ook vindt Peeters een nieuwe bedding voor zijn lichtvoetige verzameldrift, die ditmaal is opgehangen aan 'bloemen'. In vrijwel elk hoofdstuk maken geurige planten hun opwachting, van pompondahlia's, hyacinten, petunia's, mimosa, gladiolen, hortensia's, paardenbloemen tot aronskelken. Stuk voor stuk zijn ze de representanten van vervlogen periodes. Want wees maar zeker dat ook bloemen onderhevig zijn aan modes.

Gemiste kansen

Koen Peeters had deze roman wellicht nooit geschreven indien hij via zijn oom Jos niet de brieven van zijn grootmoeder Hortence uit de periode 1939-1945 in handen had gekregen. Ze prikkelden de genealoog in de schrijver en stelden hem wonderlijk genoeg in staat om een compleet tijdsgewricht op te roepen: "Dit wordt een klein vlechtwerkje, zoals men geduldig een pruik maakt. Ik zal alles aan elkaar vastknopen, in strengen die in een ronding van een hoofd worden samengebracht." De vierenvijftig brieven van Hortence waren gericht aan haar zonen (waaronder Peeters' vader René) die toen op het internaat zaten in het seminarie van Hoogstraten. In de epistels overstelpt Hortence de jongens met goede raad en tips voor hun voedingspatroon, maar dist hen ook minutieus de dagelijkse gang van zaken op in het Kempische dorp Gierle, waar ze met haar man Louis woont. Hortence drijft een goed lopend kruidenierswinkeltje, terwijl Louis reizend handelaar is en met zijn eieren een klandizie in Antwerpen opbouwt. Dat gegeven stelt Peeters in staat voortdurend de spanning tussen de grootstad en het platteland bloot te leggen. De voorzichtige Louis wil in het diepst van zijn gedachten een grootser en meeslepender leven, ja, zelfs 'natiebaas' worden en losbreken uit het carcan van Gierle. Hij kijkt zijn ogen uit naar de "dames die petitfours aten, naar de verkoopstertjes in hun uniformpjes. Zo beschikbaar leek alles in de stad." Maar verknochtheden aan de geboortegrond én de druk van het dorpse leven laten zich niet zo gauw wegcijferen. Peeters laat fijntjes aanvoelen dat zijn grootvaders bestaan er ook een is van gemiste kansen, zeker omdat de oorlog hem ook bijna van zijn broodwinning afsnijdt. En van intens verdriet wanneer hun dochtertje Maria door de slag van een molenwiek omkomt. De diepgelovige Hortence, verankerd aan haar geboortegrond, legt zich lijdzamer neer bij de feiten, maar bij Louis knaagt het over de onbarmhartigheid van God die zoiets toelaat. Hij voert onophoudelijk dialogen met de alomtegenwoordige God, waarin agnosticisme al in de maak lijkt.

Gloedvol, ironisch

In het tweede deel portretteert de ik-verteller zijn vader René en wordt de toon onmiskenbaar gloedvoller, maar tegelijk ook fijnzinniger ironisch. Rijkelijk put Peeters nu uit diens archiefkast om zijn verhaal in de stellages te zetten en "snuift hij aan de taal en de gedachten van de jongeling die mijn vader toen was. Past het wel dat ik in zijn dagboek zit te lezen?" Steeds vaker sluipen zijn eigen overwegingen binnen en komen zijn voorvaderen één voor één, als een koor van kakelende stemmen, aan zijn schrijftafel postvatten.

De hooggestemde René hield van de declamatie en was "een meester in het houden van toespraken", die tot drie of vier uur konden duren. Niet verwonderlijk dat hij in de vaderlandse politiek opstuwt ("De politiek. De wereld van de marchands in meningen") waar hij vierentwintig jaar als volksvertegenwoordiger actief was. Hij ziet de Kempen ingepalmd door "de ruilverkaveling, de ruimtelijke ordening, de industrieweg en de snelweg E3, waarop de snelste wagens tegen de ronduit driftige snelheid van honderdwintig kilometer per uur" reden. Uiteindelijk ziet zijn zoon het resultaat van de vooruitgang: "Dit beeld heb ik overgehouden: alle sloten zijn rechtgetrokken, mannen wassen op zaterdag hun auto op de oprit en nooit klinkt er een luide schreeuw in het landschap."

Verdwijnende God

Zelf wordt de kordate René afgetroefd met een boksijzer na een verkiezingsmeeting en is hij bijna één jaar uit roulatie, een tafereel dat Peeters haarscherp op het netvlies beitst. "Het is goed dat jij het allemaal opschrijft", fluistert zijn vader hem in. "We hebben ons lang genoeg verborgen gehouden in kieren en op oud papier, maar nu krijgen onze woorden vleugels." Zelfs op zijn sterfbed - nadat het zware beroep van politicus hem een hartinfarct heeft opgeleverd - hield hij een "briljante, juiste en ontroerende toespraak. (...) Hij sprak tot God gedurende een half uur." Peeters neemt in het slotdeel zelf het estafettestokje over om ten slotte ook de verdwijnende God te kapittelen, die in dit boek in allerlei gedaantes opduikt: "Gij bestaat niet meer, maar naarmate gij ijler wordt, worden wij gevoeliger."

Gevoelig is dit boek vol beheerst vertelplezier alleszins. De bloemen mag volgens de bescheiden schrijver zélf dan wel "een klein Kempisch boekske" zijn, laat je daardoor niet bedotten. De bloemen stijgt hoog uit boven de traditionele streek- en familieroman en speelt ook met de conventies ervan. Veel meer dan op het eerste gezicht lijkt, is deze roman ingekapseld in de rest van Peeters' gestaag uitdijende oeuvre (let zeker op het roodborstje op de eerste pagina, dat de link legt met Grote Europese roman). Om net als de fanfaremuziek van de Brabançonne, die tijdens Louis' begrafenis wordt gespeeld, uit te monden in iets dat "niet te ernstig en tegelijk ontroerend, een beetje grotesk, niet al te strijdvaardig maar toch heldhaftig [is]". Net als "elk mensenleven dat op een of andere manier volbracht is", voegt Peeters er behoedzaam aan toe.

Meulenhoff/Manteau, 236 p., 22,50 euro.

'De bloemen' stijgt hoog uit boven de traditionele streek- en familieroman en speelt ook met de conventies ervan

Peeters is in 'De bloemen' een nauwgezette, bijna ingetogen notulist.

Masquer le texte

Gelukkig maak ik altijd aantekeningen bij het lezen, want het is nu een week geleden dat ik De bloemen uitlas en er is me van de nieuwe Koen Peeters niets bijgebleven. Niet dat het een vervelend boek is, verre van. De bloemen leest prettig weg en hindert geen moment. Toegegeven, grote complimenten zijn dat niet.

De bloemen bestaat uit een aantal verhalen die elkaar vinden. Twee daarvan spelen zich af in het verleden: de levensverhalen van Koen Peeters' vader en grootvader. Een derde verhaal speelt zich af in het heden en toont de auteur zelf, die grasduint in oude brieven en andere documenten. Op basis daarvan reconstrueert/fantaseert hij de levens van zijn grootvader en vader. (In een nawoord waarschuwt de auteur: 'Niets is waar in deze roman. Hij is hooguit zeer losjes geïnspireerd op familieverhalen.') Deze hoofdstukken in het heden hebben iets column-achtigs: nuchtere, haast journalistieke observaties, met milde humor en een likje melancholie. Een beetje in de stijl van Jean-Paul Mulders. De roman culmineert in een apart hoofdstuk, waarin de auteur zich op haast lyrische toon beraadt over zijn relatie met God. Loopt God ook met hem mee, zoals Hij dat een halve eeuw geleden nog deed met zijn voorzaten?

Want God was destijds overal in de Kempen. 'Uit de brieven van mijn grootmoeder blijkt overduidelijk dat volle, onvoorwaardelijke geloof. Iedereen bidt en wordt gevraagd om te bidden. Tussen de personages verschijnt altijd opnieuw dat ene eigenzinnige personage, zijn naam is God', schrijft Peeters. Hij vraagt zich af: 'Hoe kan een mens zo gelovig zijn?'

Vormsel

De auteur maakt die godsvrucht niet belachelijk. Hij geeft amper commentaar en toont: in de beste magisch-realistische traditie wandelt God 'in den vleze' door het verhaal. Nu eens is hij 'een oude, vriendelijke, tandeloze wolf' met een ruwe vacht, dan weer een gewoon mens, die commentaar levert bij de droom van Louis Peeters (de grootvader) om de Kempen te verlaten en naar Antwerpen te verhuizen. Louis voelt de roep van de stad. Hij wil vooruit, hij wil een pakhuis in de haven en misschien wil hij ook wel de verleidingen dichterbij hebben: de mooie vrouwen en de lusteloosheid, hem zo vreemd, van de zazous. De Kempen, 'waar God persoonlijk aan de kinderen het Vormsel kwam uitleggen', kunnen hem hoe langer hoe minder bekoren. Maar de Tweede Wereldoorlog trekt een streep door Louis' droom. Na de oorlog moet hij in loondienst gaan en dooft zijn leven uit als een kaars.

Het is in de beschrijving van de Tweede Wereldoorlog dat Peeters toont wat hij waard is. Er schuift een reeks anekdotes aan de lezer voorbij. Geen enkele daarvan is wereldschokkend; het zijn snelle schetsen, snapshots. Ook in de rest van de roman waakt Peeters erover dat zijn familiale geschiedenis niet groter wordt gemaakt dan ze is. Personages worden snel en geloofwaardig getypeerd, broeiende conflicten of onderdrukte emoties gesuggereerd in een terloopse dialoog.

De bloemen is een klassieke familieroman en Peeters bewandelt de geëffende paden (zoals de onvermijdelijke beschrijving van oude foto's met in de tijd gestolde, onnatuurlijke taferelen), maar hij doet het zo vlotjes en luchtig dat het nooit hindert. Jammer dat Peeters die vertelstijl laat verslappen zodra hij van zijn grootvader naar zijn vader opschuift: in diens levensverhaal zapt hij snel voorbij de essentials, om te kunnen inzoomen op een dieptepunt uit zijn politieke carrière.

Lauw

Onderweg glijdt Peeters geregeld uit, met ondiepe wijsheden ('We schrijven het op om het vast te houden', tja) en nodeloze expliciteringen - voor de schoolkinderen die in hun leesverslag willen vermelden wat de titel betekent: hij wordt uitgelegd op bladzijde 197. Maar tegenover die missers staan enkele beeldschone passages. De dood van Peeters' grootmoeder, bijvoorbeeld, levert een alinea op die we hier in haar geheel zouden moeten kunnen citeren. 'Als mensen sterven, haalt God het licht uit hun ogen, en streelt hij een laatste keer over hun handen', zo begint het. Peeters beschrijft hoe God, oneindig teder, een leven beëindigt. Ook de dood van de grootvader levert opmerkelijk proza op, vooral als wordt uitgelegd waarom hij de Brabançonne wou laten spelen op zijn begrafenis.

Een beetje lof, een beetje kritiek... Ik weet het, dit is een lauwe recensie, maar De bloemen is dan ook een boek waar je het grootste deel van de tijd koud noch warm van wordt. De uitwerking van de (weinig opmerkelijke) verhaalstof is professioneel maar passieloos, de geëxpliciteerde gedachten over vooruitgang en geloof scheren langs het oppervlakkige. Verdienstelijk, maar als u het niet leest, mist u niks.

HET BOEK: over de lotgevallen van grootvader, vader en de verteller zelf, geworteld in de Kempen.

ONS OORDEEL: verdienstelijk, maar daar blijft het bij.

KOEN PEETERS

De bloemen.

Meulenhoff/Manteau, 236 blz., 22,50 euro.

BOEKENBEURS: Koen Peeters treedt aan op 'Het uur van de literatuur 1', samen met Joost Vandecasteele en Koen Peeters op 10 november om 19.30u, Boek.be Lounge. Moderator is Jelle Van Riet. Hij signeert op 7 en 10 november.

Masquer le texte

Oppervlakkig bekeken lijken we ver verwijderd van de internationale richting die Koen Peeters (°1959) met zijn Grote Europese roman (2007) was ingeslagen. Ten gronde is er echter niets nieuws onder de zon. Van de hoofdsteden van Europa tot de bloemen die uitgezaaid zijn over de bladzijden van zijn familiegeschiedenis: altijd gaat het om verzamelingen die het lokale verleden aansluiten op het globale heden. Wat Peeters zoekt, zijn sporen, restanten van wat verdwenen is. In die zin is hij zelfs een documentair schrijver. Alleen toont de reconstructie van het verleden ook altijd een fictie van het heden. Dat is zijn ironie, het is de bron van zijn verbeelding. Ook in De bloemen , waar hij het levensverhaal van zijn vaders tot een spiegel maakt van de 'vederlichte vooruitgang' in de Kempen. Een spiegel die ook de schrijver zelf toont.

Het begin is als thuiskomen: lichtvoetig, trefzeker. Met een knipoog naar de conventies van de pastorale verteltraditie klapt de verteller de historie open van Louis Peeters en Hortence Proost, zijn grootouders, bij aanvang van de twintigste eeuw in het Kempense dorp Gierle. 'Dit is het midden van het dorp van de wereld, voelde Hortence. Voelde Louis.' Met een minimum aan woorden schetst Peeters de lijnen waarbinnen Hortence en Louis vroom hun plaats zoeken in de wereld. Hortence met een eigen kruidenierswinkeltje. Louis als eier- en botermarchand die in Antwerpen betoverd wordt door de mogelijkheden van het moderne leven. 'Misschien moet ik verder mikken dan zuivel verkopen', droomt Louis, voor wie God in de stoommachines van de haven, motoren, molens verschijnt. Eenmaal terug thuis, in de Kempen, waar God aanwezig is 'wanneer iedereen zijn plaats kende', vervliegen zijn ambities echter al gauw. De tering moet naar de nering gezet. En er zijn vijf kinderen om voor te zorgen. De tweede zoon is René, de vader van de verteller. Over zijn levensloop, als redenaar én gelovig CVP-politicus die in Brussel de belangen van zijn streek behartigt, gaat het vooral in het tweede deel van de roman.

Maar centraal staat het erven van vader op zoon. Daarin komt immers iets van de transitie bloot te liggen die de rurale Kempen in de voorbije eeuw heeft ondergaan. Met God in de hoofdrol, of beter: zijn verdwijning. Want generatie na generatie werd het geloof in de toekomst doorgegeven. Maar dat ging gepaard met een proces waarin God als grond van dat geloof verzwakte en verijlde. Tot hij alleen in naam overbleef, zoals bloemen in de namen van straten en mensen. Precies die leegte, in de vorm van volgebouwde plattelandswijken en de snelwegen die ernaartoe ijlen, is wat de jonge generatie heeft geërfd van de eeuw waarin God door de vooruitgang werd vervangen. Net zoals de verteller van zijn drukke maar afwezige vader de leegte erft waarin hij is verdwenen.

Dat zou een bron van nostalgie kunnen zijn, van rouwen. Maar dat gebeurt niet in De bloemen . Want erven is een kunst, een actief werkwoord. Aan de hand van de documenten die hij van zijn ooms krijgt, vooral het receptenboek van zijn grootmoeder en de verzameling brieven die zij ooit aan haar zoons schreef, verwerkt de verteller het verleden tot een constructie van zijn verbeelding.

Typerend in dat verband zijn de beeldrijmen die de hoofdstukjes van tijd tot tijd verbinden. Maar het meest opvallend zijn de vele bloemetjes waarmee hij gooit. Ze vormen een historisch systeem, waardoor het burgerlijke zoeken naar de eigen oorsprong wordt ingeruild voor verwondering door de anarchie waarmee het verleden blijft voortwoekeren. Dat werkt homeopathisch, al is het slot waarin de verteller zelf tot God spreekt iets te nadrukkelijk. Met de woorden van een plaatsvervanger van God die intussen ook al is overleden: Dank u voor De bloemen , Koen Peeters.

KOEN PEETERS, DE BLOEMEN , MEULENHOFF-MANTEAU, 235 BLZ., 22,50 EURO, ISBN 978 90 8542 208 2.

Masquer le texte

Koen Peeters (1959) debuteerde in 1988 en heeft sindsdien heeft een negental boeken op zijn naam staan, waarvan "Grote Europese roman" uit 2007 de bekendste en meest bejubelde is. Hij noemt zichzelf "een overtuigd Belg" en studeerde communcatiewetenschappen en antropologie. Voor deze roman keert hij terug naar de zijn geboortestreek de (Vlaamse) Kempen. Deze roman is een fictieve familiekroniek waarin langs de mannelijke lijn (grootvaders, vaders en zonen) wordt verteld over de veranderingen die zich in de loop van de twintigste eeuw voltrokken. Centraal staat de veranderde omgang met het katholiek geloof, van de roomse piëtiet van de grootouders tot de geloofsafval van de schrijver. Peeters beschrijft dit proces met liefde en zonder ironie, in een heldere poëtsche stijl. Mooi vormgegeven gebonden uitgave, in een stijl die verwijst naar werk van boekverzorgers uit het interbellum; normale druk.